Tekst: Arkadiusz Szałata
Katedra Żywienia Zwierząt i Paszoznawstwa
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
e-mail: arkadiusz.szalata@gmail.com
Foto: Piotr Filipiuk
Grzyby należą do najbardziej rozpowszechnionych grup organizmów w przyrodzie. Niemal wszystkie pasze skażone są grzybami lub ich zarodnikami, ale możliwości ich wzrostu są zazwyczaj ograniczone przez niską wilgotność materiału. Jednak w sprzyjających warunkach otoczenia rozwój grzybów bywa bardzo gwałtowny. Wykorzystują one zawartą w paszy energię, białko, tłuszcze i witaminy, powodując obniżenie wartości pokarmowej. Dodatkowo pasza porażona grzybami ulega często zbryleniu, utrudniając jej obróbkę. Zmianie ulegają też właściwości organoleptyczne paszy, takie jak barwa, zapach, struktura, przez co zwierzęta niechętnie ją pobierają. Szczególnie niekorzystne jest tworzenie przez niektóre grzyby toksyn, wpływających negatywnie na zdrowotność zwierząt.
Trawy
Wbrew obiegowej opinii, niebezpieczeństwo skażenia mikotoksynami nie dotyczy tylko suchych pasz podawanych w stajni. W sprzyjających warunkach pogodowych porażeniu pleśniami mogą ulec również trawy rosnące na pastwisku. Notowane są przypadki zatruć spowodowane pobraniem przez konie kostrzewy trzcinowatej (Festuca arundinacea) zarażonej przez grzyby pleśniowe. U źrebnych klaczy efektem było poronienie, przedłużenie ciąży, zgrubienie łożyska lub bezmleczność. Częstym zachorowaniom sprzyjał duży udział kostrzewy w poroście pastwiskowym oraz ciepła i wilgotna pogoda pod koniec okresu wegetacyjnego. Z kolei życica trwała (Lolium perenne) może ulec porażeniu grzybami endofitycznymi powodującymi u koni objawy neurologiczne. Podobnie nasiona życicy rocznej (Lolium temulentum) są często skażone pasożytniczym grzybem, który jest przyczyną zatruć objawiających się ciężkimi zaburzeniami nerwowymi. W kwiatostanach traw może rozwijać się także buławinka czerwona (Claviceps purpurea) tworząca ciemne przetrwalniki przypominające kształtem nasiona. Zawierają one szereg alkaloidów (m.in. ergotaminę, ergotoksynę, ergometrynę) wykazujących szerokie spektrum szkodliwego działania: od nadpobudliwości czy utraty mleczności po porażenia i zgorzel kończyn. Do innych często zakażonych grzybami z rodziny Endophyta traw należą rajgrasy (Arrhenatherum), kupkówka (Dactylis), stokłosa (Bromus) oraz wiechlina (Poa).
Rośliny motylkowate
Porażeniu niebezpiecznymi grzybami ulegają nie tylko trawy, ale i rośliny motylkowate. Na przykład koniczyna czerwona (Trifolium pratense) jest atakowana przez pasożytniczy grzyb powodujący u koni brak łaknienia, nadmierne wydzielanie śliny oraz biegunkę. Natomiast toksyny grzyba z rodzaju Phomopsis, który pasożytuje m.in. na łubinach, mogą być przyczyną zaburzeń w funkcjonowaniu wątroby i degeneracji mięśni. Z kolei nostrzyki, zarówno biały (Melilotus alba), jak i żółty (Melilotus officinalis), reagują na inwazję pewnego pasożytniczego grzyba podwyższoną produkcją dikumarolu, który hamuje krzepnięcie krwi. Dość rozpowszechnionym endofitą traw jest grzyb z rodzaju Acremonium coenophialum. Wytwarza on wiele szkodliwych alkaloidów, takich jak ergowalina, lolina, ergotamina czy ergozyna, które wykazują działanie zbliżone do przetrwalników buławinki czerwonej.
Siano
Skażenie grzybami może nastąpić jeszcze przed zbiorem – na polu, podczas ewentualnej obróbki lub też w czasie przechowywania. Jeśli warunki ku temu sprzyjają, porażenie może się coraz bardziej rozwijać. Deszczowa, wilgotna pogoda podczas kwitnienia zbóż i traw sprzyja zakażeniu grzybami z rodzaju Fusarium oraz Endopytha. Później, podczas zbioru zielonki na siano, sucha i słoneczna pogoda jest niezbędna do obniżenia zawartości wody w sianie do 15%. Im dłużej siano pozostaje na polu, tym większe szanse na skażenie pleśniami. Z kolei magazynowanie niecałkowicie wysuszonego siana powoduje jego zaparzenie, woda skraplająca się na brzegach stosu oraz podwyższona temperatura umożliwiają błyskawiczny rozwój grzybów.
Kiszonki
Sianokiszonka nie wymaga tak dobrej pogody przy zbiorze jak siano, jednak jest trudniejsza w przechowywaniu i skarmianiu. Należy unikać rozszczelnienia rękawów czy balotów, ponieważ powietrze i wilgoć dostające się do środka spowodowałyby rozwój pleśni. Również podczas skarmiania sianokiszonki, gdy jest ona silnie penetrowana przez powietrze, może łatwo ulec zakażeniu. Dlatego po otwarciu danej partii sianokiszonki należy ją skarmić w jak najkrótszym czasie.
Pasze treściwe
Zbiór zbóż na ziarno wymaga odpowiednich warunków atmosferycznych, aby ziarno było wystarczająco suche, a przez to odporne na porażenie przez pleśnie. Zbyt duża wilgotność w czasie magazynowania powoduje zagrzewanie się ziarna, a towarzyszący mu wzrost temperatury przyspiesza wzrost grzybów pleśniowych. Jeśli zebrane ziarno jest zbyt wilgotne, należy je mechanicznie dosuszyć. Stosunkowo dużym skażeniem mikotoksynami cechują się wszelkie śruty poekstrakcyjne, gdzie w wyniku obróbki zniszczona zostaje okrywa nasienna, udostępniając wszystkie składniki potrzebne grzybom do rozwoju. Szczególną uwagę należy zwrócić na śruty importowane, gdyż okres transportu zwiększa prawdopodobieństwo porażenia przez grzyby.
Jak rozpoznać porażoną paszę?
Najłatwiejszym do zaobserwowania objawem jest grzybnia, która potrafi przyjmować różne barwy – szarą, białą, zieloną, niebieską czy żółtą; można przy tym wykorzystać szkło powiększające lub mikroskop, nawet z niezbyt dużym powiększeniem. Co prawda obecność pleśni nie zawsze oznacza, że w materiale są również mikotoksyny, jednak konsekwencje potencjalnego zatrucia są na tyle duże, że nie warto ryzykować zdrowia zwierząt. Może również nastąpić sytuacja odwrotna – pasza może być skażona pomimo braku widocznych oznak pleśni, gdy np. grzybnia zostanie obkruszona w czasie przeładunku. W takiej sytuacji dodatkowym wskaźnikiem może być zapach badanego materiału – zatęchły i nieprzyjemny będzie świadczył o niewłaściwych warunkach przechowywania lub produkcji paszy, a więc pogorszonej jej jakości. Istnieją również specjalistyczne testy laboratoryjne na obecność poszczególnych mikotoksyn, jednak ich koszt jest zbyt duży, aby było to opłacalne dla przeciętnego hodowcy.