W praktyce klinicznej informacje uzyskane w trakcie wywiadu dotyczące historii choroby oraz wyniki badania klinicznego i laboratoryjnego ułatwiają postawienie diagnozy. Na ich podstawie można ocenić ogólny stan zdrowia pacjenta oraz czynność narządów, a także ukierunkować dalsze postępowanie terapeutyczne i diagnostyczne.
Tekst i foto: lek. wet. Alicja Iwaszko-Simonik
Najczęściej wykonywanymi badaniami laboratoryjnymi są badania hematologiczne, biochemiczne, koagulologiczne oraz badanie moczu.
Badania hematologiczne
Krew stanowi najbardziej dostępną i dogodną do badań laboratoryjnych tkankę organizmu. Płynną część krwi stanowi osocze, które zawiera wodę z rozpuszczonymi w niej białkami, glukozą, tłuszczami, witaminami, hormonami, solami mineralnymi, składnikami biochemicznymi, dwutlenkiem węgla i przeciwciałami. W osoczu zawieszone są elementy morfotyczne, do których należą krwinki czerwone (erytrocyty), krwinki białe (leukocyty) i płytki krwi (trombocyty). Wszystkie wymienione krwinki spełniają bardzo ważne i różnorodne funkcje. Aby w prawidłowy sposób spełniać swoją rolę (transportową, obronną, termoregulacyjną itp.), krew musi odznaczać się w miarę stałym składem morfotycznym i chemicznym. Oddziaływanie wielu czynników, w tym patologicznych (infekcje, pasożyty, zaburzenia narządów) prowadzi do zachwiania istniejącej równowagi. Poszczególne bodźce i choroby różnie odbijają się na obrazie krwi, co pozwala na postawienie rozpoznania różnicowego. Zrozumiałe jest zatem powszechne zainteresowanie lekarzy weterynarii wynikami badań hematologicznych.
Badania hematologiczne obejmują układ czerwonokrwinkowy (tj. liczbę krwinek czerwonych, stężenie hemoglobiny, hematokryt – stosunek objętości erytrocytów do pełnej krwi), białokrwinkowy (liczbę białych krwinek oraz leukogram, czyli odsetek poszczególnych rodzajów krwinek białych), a także płytki krwi. Często podstawowe analizy są uzupełniane o wskaźniki czerwonokrwinkowe (średnią objętość krwinki czerwonej, średnią masę i średnie stężenie hemoglobiny w krwince czerwonej). Wyniki morfologii krwi zawierają wartości powyższych parametrów oznaczanych w analizatorze hematologicznym wraz z zakresem norm referencyjnych, tzn. uznawanych za prawidłowe u zdrowych zwierząt. Istnieją spore różnice w wartościach referencyjnych pomiędzy typem gorąco- i zimnokrwistym konia, a także w obrębie ras. Wpływ na te rozbieżności ma również wiek i płeć zwierzęcia oraz stopień wytrenowania. Zakresy norm w poszczególnych laboratoriach mogą różnić się między sobą. Związane jest to z użyciem innych metod analitycznych.
Niezmiernie istotną rzeczą jest odpowiednie przygotowanie zwierzęcia oraz sposób pobrania krwi, gdyż ma to wpływ na uzyskany wynik. Próby najlepiej pobierać w godzinach porannych (przed karmieniem), w spoczynku (przed wysiłkiem) oraz w warunkach zminimalizowanego stresu. Właściciel powinien przyzwyczajać konia do czynności lekarsko-weterynaryjnych, najlepiej od najwcześniejszych chwil życia. Pozytywne doznania można wyrobić poprzez spokojną atmosferę oraz nagradzanie zwierzęcia w trakcie wykonywania badania. Do badań hematologicznych pobiera się 2-5 ml krwi żylnej. U koni pozyskuje się ją z żyły szyjnej zewnętrznej igłą jednorazowego użytku do probówki zawierającej środek przeciwkrzepliwy (antykoagulant). Zaleca się stosowanie igieł z dostatecznie szerokim światłem (średnica przynajmniej 0,9 mm). Najlepszym antykoagulantem do badań hematologicznych jest EDTA, ponieważ najmniej zmienia budowę komórek. Pobraną i starannie wymieszaną krew należy w ciągu 4 godzin dostarczyć do laboratorium. Jeśli nie jest to możliwe, próbkę taką należy przechowywać w lodówce w temperaturze 4oC. Każda probówka powinna być zaopatrzona w dane dotyczące samego materiału, datę i czas pobrania oraz imię i gatunek zwierzęcia. Dodatkowo lekarz weterynarii musi dołączyć do niej odpowiednie skierowanie do laboratorium.
Analiza wyników badań krwi dostarcza szeregu informacji dotyczących stanu zdrowia konia. Na ich podstawie można określić stopień odwodnienia, przebieg choroby (ostry lub przewlekły), odpowiedź zwierzęcia na leczenie oraz ustalić rokowanie. Liczba leukocytów wzrasta w stanach zapalnych, podczas infekcji i dotyczy głównie granulocytów obojętnochłonnych. Wzrost innego rodzaju leukocytów, jakimi są granulocyty kwasochłonne, wskazuje na zarażenie pasożytami. Natomiast zwiększenie liczby granulocytów zasadochłonnych występuje podczas reakcji alergicznych. Morfologia krwi pozwala także na określenie zawartości trombocytów odpowiedzialnych za procesy krzepnięcia krwi. Ich niedobór powoduje problemy z krzepliwością oraz niekorzystnie wpływa na proces gojenia ran. Zmniejszenie liczby czerwonych krwinek, poziomu hemoglobiny oraz hematokrytu może wskazywać na niedokrwistość, czyli anemię.
Badania biochemiczne
Ilościowa analiza składników chemicznych krwi, tj. enzymów, białek, elektrolitów czy też pierwiastków śladowych, daje obraz prawidłowej lub zaburzonej funkcji prawie wszystkich narządów ciała.
Najlepszym materiałem do badań biochemicznych jest surowica. Od osocza różni się brakiem fibrynogenu. Surowicę uzyskuje się po pobraniu krwi do probówek z perełkami i odwirowaniu. Bardzo ważny jest sposób poboru krwi oraz jej przechowywanie, aby nie naruszyć krwinek czerwonych. Zbyt długie przechowywanie krwi w temperaturze pokojowej prowadzi do uwolnienia enzymów wewnątrzkomórkowych, co wpływa na zawyżenie wyników.
Opracowano szereg tzw. profili narządowych, które składają się z kilku oznaczeń dających razem całościowy obraz zmian. Wzrost poziomu aktywności enzymów wewnątrzkomórkowych charakterystycznych dla danego narządu wskazuje na jego uszkodzenie. Niektóre z nich są typowe dla danego narządu, inne mówią o funkcjonowaniu kilku z nich:
▶ Profil nerkowy – kreatynina (CK), mocznik (UREA), sód (Na), potas (K), białko całkowite (TP) i albuminy (ALB).
▶ Profil wątrobowy – aminotransferaza asparaginowa (AST, GOT) i alaninowa (ALT, GPT), fosfataza zasadowa (ALP), γ-glutamylotranferaza (GGT), bilirubina, amoniak (NH3), albuminy, cholesterol, dehydrogenaza mleczanowa (LDH).
▶ Profil sercowy – aminotransferaza asparaginowa, kinaza kreatynowa, potas, sód, dehydrogenaza mleczanowa.
▶ Profil wysiłkowy koni sportowych – kinaza kreatynowa, amionotransferaza asparaginowa, dehydrogenaza mleczanowa, kwas mlekowy, białko całkowite, sód i potas.
Wzrost poziomu GOT oraz CK świadczy o wystąpieniu mikrourazów i uszkodzeń w układzie mięśniowym, co może świadczyć o przetrenowaniu konia, o stanie zapalnym mięśni oraz o przeciążeniu mięśnia sercowego. Jest także pomocne w diagnozowaniu ochwatu. GOT mówi nam także o funkcjonowaniu wątroby. Podczas uszkodzenia wątroby wzrasta oprócz GOT także poziom GPT, ale również zmianom ulegać może poziom bilirubiny i AP. Przy chorobach nerek uwidaczniają się zmiany poziomu mocznika, kreatyniny i kwasu moczowego oraz pierwiastków.
Oznaczanie poziomów elektrolitów stanowi kluczowe badanie w określeniu gospodarki elektrolitowej. Zmiany ich stężenia wskazują zaburzenia gospodarki płynami i równowagi kwasowo- -zasadowej. Za pomocą uzyskanych wyników można ocenić zawartość płynów w organizmie i uzyskać wskazania do ich uzupełniania drogą dożylną lub doustną.
Badając poziom pierwiastków, jesteśmy w stanie ustalić, które z nich należy dodawać do paszy oraz w jakiej ilości i w jakich proporcjach. Zarówno niedobór, jak i nadmierna podaż pierwiastków jest szkodliwa. Szczególnie ważne jest badanie poziomu pierwiastków, takich jak wapń czy żelazo u klaczy ciężarnych, ponieważ rozwijający się płód powoduje większe zapotrzebowanie na te pierwiastki. I tak po zbadaniu poziomu sodu i potasu widzimy, czy należy uzupełnić elektrolity, tak by ich ilość była dopasowana do temperatury otoczenia oraz do stopnia treningu.
Badania koagulologiczne
Służą diagnostyce zaburzeń układu krzepnięcia. W praktyce weterynaryjnej wskazaniem do ich wykonania są gwałtowne, obfite krwawienia, obrzęki, liczne wybroczyny na błonach śluzowych, a także terapia środkami przeciwkrzepliwymi, np. heparyną. Diagnostyka koagulologiczna w pierwszej kolejności opiera się na wynikach badań przesiewowych, tj. liczbie płytek krwi oraz podstawowych parametrach krzepnięcia. Wyniki tych badań stanowią punkt wyjścia dla dalszej diagnostyki szczegółowej opartej na oznaczaniu aktywności poszczególnych osoczowych czynników krzepnięcia. Jest ona konieczna zwłaszcza w rozpoznawaniu wrodzonych niedoborów czynników krzepnięcia. Taki schemat postępowania pozwala na minimalizację kosztów wykonywanych badań.
Do badań koagulologicznych krew powinna być pobierana do probówek zawierających antykoagulant – 3,8 proc. cytrynian sodu. Dla wstępnego rozpoznania zaburzeń krzepnięcia, zakres badań powinien obejmować oznaczenia:
▶ Liczby płytek krwi wraz z oceną ich morfologii i funkcji. Niektóre analizatory hematologiczne oprócz określenia liczby płytek pozwalają na wstępną ocenę ich jakości, np. wielkość. Badania funkcji płytek obejmują najczęściej ocenę ich zdolności do tworzenia skrzepu.
▶ Czasy krwawienia i krzepnięcia. Czas krwawienia to czas upływający od momentu rozpoczęcia wypływu krwi wskutek nacięcia skóry do chwili jego ustania. Jest testem wskazującym na czynnościowe zaburzenia płytek krwi i naczyń krwionośnych. Czasy krzepnięcia umożliwiają wykrycie zaburzeń osoczowych czynników krzepnięcia.
▶ Poziomu fibrynogenu. Fibrynogen jest białkiem stanowiącym konstrukcję skrzepliny. Zmiany jego stężenia są istotną wskazówką przy ocenie układu krzepnięcia.
Badanie moczu
Badania moczu służą przede wszystkim diagnostyce chorób układu moczowego – nerek i dróg wyprowadzających mocz. W większości chorób, do moczu przedostają się składniki chemiczne i morfotyczne (mogą zmieniać jego właściwości) prawidłowo w nim niewystępujące. Samo badanie moczu polega na makroskopowej ocenie właściwości fizycznych i chemicznych oraz badaniu mikroskopowym różnych składników. Do wykonania oznaczeń potrzeba ok. 100 ml świeżego moczu. Próbkę należy pobierać ze środkowego strumienia, ze względu na możliwość wystąpienia zanieczyszczeń w pierwszych kroplach moczu. Badanie moczu powinno zawierać:
▶ oznaczanie właściwości fizycznych, tj. barwa, przejrzystość, zapach i ciężar właściwy;
▶ oznaczanie właściwości chemicznych, m.in.: odczyn pH, zawartość białka, cukru, barwników krwi i żółci;
▶ analiza osadu moczu – obecność nabłonków, leukocytów, erytrocytów, wałeczków nerkowych, kryształów.
Wykonywanie badań laboratoryjnych, obok wywiadu i badań klinicznych, jest zasadniczą częścią praktyki lekarskiej. Właściwy dobór zestawu badań oraz właściwa interpretacja ich wyników pozwala na precyzyjną diagnozę oraz ustalenie skutecznego schematu postępowania terapeutycznego. Szczególnie istotne jest to we wczesnym okresie rozwoju choroby, bowiem nie tylko umożliwia monitorowanie stanu pacjenta i jego odpowiedzi na zastosowaną terapię, ale także określenie rokowania.