Tekst: lek. wet. Alicja Iwaszko-Simonik
Foto: Paulina Dudzik
Serologia grup krwi jest dynamicznie rozwijającą się dziedziną w medycynie weterynaryjnej. Oznaczanie grup krwi koni jest niezwykle istotne do przeprowadzenia bezpiecznej transfuzji krwi oraz określenia zgodności klacz/ogier, w celu zapobiegania występowaniu konfliktu serologicznego między klaczą a źrebięciem, nazywanego chorobą hemolityczną noworodków. W ostatnich latach nastąpił wyraźny rozwój krwiolecznictwa u zwierząt. Związane jest to ze zwiększeniem możliwości terapeutycznych oferowanych przez medycynę weterynaryjną, powstawaniem dużych klinik weterynaryjnych oraz coraz większą dostępnością krwi i produktów krwiopochodnych w bankach krwi zwierząt. Podział grup krwi u zwierząt, podobnie jak u człowieka, opiera się na obecności antygenów na powierzchni czerwonych krwinek (erytrocytów). W ramach tego samego gatunku może istnieć wiele różnych grup takich antygenów. U koni wyróżnia się 8 głównych układów grupowych krwi, które oznacza się dużymi literami A, C, D, K, P, Q, U oraz T (która nie została do końca poznana). Oprócz tego istnieje ponad 30 różnych czynników (alloantygenów) dodatkowo występujących na powierzchni erytrocytów i oznaczanych małą literą (tabela 1.), co daje 400 tys. możliwych kombinacji fenotypowych erytrocytów.
Transfuzja krwi u koni
Najczęstszą przyczyną wykonywanej transfuzji jest niedokrwistość hemolityczna źrebiąt oraz utrata dużej ilości krwi, stanowiąca zagrożenie dla życia pacjenta. Spadek objętości krwi, w tym liczby erytrocytów, prowadzi do niedotlenienia organizmu z objawami duszności, niewydolnością serca i innych narządów. Istnieje szereg wskazań do przeprowadzenia transfuzji: niedokrwistość a. (anemia), będąca następstwem utraty krwi lub hemolizy krwinek wskutek konfliktu serologicznego, zatrucia (lekami, metalami ciężkimi, środkami przeciwkrzepliwymi), czynników zakaźnych, niedostatecznej produkcji erytrocytów spowodowanej niedoborami pokarmowymi lub uszkodzeniami szpiku, nadmiernego niszczenia krwinek w śledzionie, b. wstrząs – wynikający z masywnych krwotoków spowodowanych urazem, zabiegiem chirurgicznym, ciężkim porodem. Transfuzja krwi powinna być przeprowadzona u pacjentów z obniżonym hematokrytem do 12%, stężeniem hemoglobiny poniżej 8 g/dl, 30-40-procentową ostrą utratą krwi. W zależności od potrzeby podaje się krew pełną lub preparaty krwiopochodne (tabela). W ostatnich latach przekonano się, że lepsze wyniki lecznicze uzyskuje się, przetaczając zamiast krwi pełnej tylko te frakcje, których niedobór się potwierdza. Poza tym eliminuje się niebezpieczeństwo odczynów związanych z podawaniem zbędnych elementów. Najczęściej u koni przeprowadza się transfuzję bezpośrednią. Krew pobiera się od dawcy – zdrowego, dorosłego konia (najczęściej wałacha) – do specjalnych worków zawierających antykoagulant i natychmiast podaje się biorcy. Średnia dawka przetaczanej krwi dla dorosłego konia wynosi 5-8 litrów. Krwinki z przetoczonej krwi przeżywają średnio tylko do 5 dni, prawdopodobnie ze względu na drobne niezgodności antygenowe. Jednakże ze względu na istnienie ogromnej liczby kombinacji fenotypowych erytrocytów znalezienie w pełni zgodnego dawcy jest niemożliwe. Osocze krwi koni charakteryzuje się niską zawartością i słabą reaktywnością alloprzeciwciał naturalnych – przeciwciał do zwalczania obcych antygenów. Oznacza to niskie ryzyko wystąpienia reakcji poprzetoczeniowych podczas pierwszej transfuzji, nawet jeśli krew biorcy nie jest zgodna pod względem grupy z krwią dawcy. Jednakże w celu zminimalizowania ryzyka związanego z przetoczeniem krwi rutynowo oznacza się grupy krwi u wszystkich dawców i biorców.
Zgodność pomiędzy dawcą i biorcą
Na rynku są dostępne komercyjne testy oceniające zgodność grupową krwi dla psów i kotów, ale nie dla koni. Dla tych ostatnich wykonuje się tzw. próbę krzyżową pomiędzy krwią biorcy i dawcy. Celem tego testu jest sprawdzenie, czy pomiędzy nimi nie zachodzą reakcje immunologiczne powodujące aglutynację erytrocytów (zlepianie się) lub hemolizy (niszczenia krwinek). Próbę tę przeprowadza się, łącząc kroplę krwinek czerwonych dawcy z surowicą biorcy i odwrotnie. Wyniki odczytuje się po 30 minutach. Wynik negatywny (brak aglutynacji i hemolizy) świadczy o braku przeciwciał skierowanych przeciwko krwinkom dawcy, a zatem o zgodności grupowej dawcy i biorcy. Wystąpienie tych reakcji (wynik pozytywny) jest dowodem na brak kompatybilności krwi.
Potencjalne powikłania po transfuzji
Jak już wspomniano wcześniej, pierwsza transfuzja krwi u konia jest obarczona niewielkim ryzykiem wystąpienia reakcji poprzetoczeniowych. Niebezpieczeństwo wystąpienia powikłań wzrasta przy wielokrotnym przetaczaniu krwi, gdyż po ok. 5-7 dniach po transfuzji mogą wytworzyć się przeciwciała przeciwko przetaczanym krwinkom dawcy i mogą utrzymywać się ponad 1 rok, a także krwi niezgodnej grupowo (zwłaszcza Aa lub Qa). W przypadku, gdy biorca posiada przeciwciała skierowane przeciwko erytrocytom dawcy, dochodzi do niszczenia przetoczonych krwinek czerwonych na skutek reakcji antygen –przeciwciało i rozwoju wstrząsu hemolitycznego. Reakcje kliniczne mogą rozwinąć się nawet w ciągu 10-20 minut od momentu rozpoczęcia przetoczenia. Są to przede wszystkim: drgawki, gorączka, oddawanie kału i moczu, niepokój, objawy kolkowe, silne napięcie mięśni kończyn, zaburzenia oddechowe, przyspieszenie akcji serca, pokrzywka, świąd oraz obrzęki tkanki podskórnej. Czasami występuje hemoliza opóźniona, wówczas w ciągu 24-48 godzin pojawia się żółtaczka hemolityczna.
Czasami dochodzi do łagodnych reakcji alergicznych, przebiegających z objawami pokrzywki, świądu oraz biegunki, a także do powikłań gorączkowych. Do innych powikłań należy zakażenie bakteriami, wirusami, pasożytami. W szczególnych przypadkach może dojść do wstrząsu septycznego na skutek przetoczenia zakażonej krwi.
Choroba hemolityczna źrebiąt noworodków
Jest odpowiednikiem konfliktu serologicznego występującego u nowo narodzonych źrebiąt. Przyczyną choroby są przeciwciała wytwarzane w przebiegu ciąży przez klacz-matkę przeciwko antygenom erytrocytarnym płodu, odziedziczonym po ojcu. Źrebięta rodzą się zdrowe, jednakże po napiciu się siary od matki dochodzi do rozwoju choroby. Noworodki absorbują przeciwciała zawarte w siarze w ciągu kilku godzin po porodzie, aż do czasu zamknięcia się bariery jelitowej.
Przeciwciała zawarte w siarze są niezwykle istotne do prawidłowego funkcjonowania układu immunologicznego źrebięcia. Jednakże w tym przypadku „szkodliwe” przeciwciała przeciwko antygenom krwinek czerwonych źrebięcia także są wchłaniane. Wiążą się one z erytrocytami źrebięcia, powodując ich zlepianie się (aglutynację) oraz niszczenie (hemolizę) – patrz: ilustracja. Objawy kliniczne choroby mogą pojawić się w kilka godzin do tygodnia od pobrania siary. Źrebięta stają się coraz słabsze i tracą apetyt. Rozwija się u nich niedokrwistość oraz żółtaczka. Obniżona liczba czerwonych krwinek skutkuje zmniejszoną zdolnością przenoszenia tlenu, co doprowadza do duszności oraz przyspieszenia tętna i oddechów. Jeżeli choroba nie zostanie w porę rozpoznana, może rozwinąć się wstrząs, który doprowadza do śpiączki i śmierci źrebięcia.
Właściwa diagnoza pozwala na zastosowanie odpowiedniego leczenia. W pierwszej kolejności należy uniemożliwić pobór siary przez źrebię przez 24 godziny, do czasu ustanowienia nieprzepuszczalnej dla przeciwciał bariery jelitowej. Źrebię może być karmione preparatami mlekozastępczymi. Lekarz weterynarii wdraża odpowiednie leczenie, które opiera się zazwyczaj na transfuzji krwi lub osocza, terapii antybiotykowej oraz podaży tlenu.
Zapobieganie hemolizie noworodków
Aby ustalić prawdopodobieństwo wystąpienia choroby hemolitycznej noworodka, należy wykonywać serologiczne i genetyczne analizy krwi klaczy i ogiera. W tym celu krew pobiera się od klaczy na 2-3 tygodnie przed porodem i wysyła do laboratorium. Znając wynik badania surowicy klaczy (oznaczany jest poziom przeciwciał antyerytrocytarnych), w razie niebezpieczeństwa można będzie od razu odsadzić źrebaka po porodzie, co jest jedynym skutecznym sposobem uniknięcia napicia się siary od matki. W przypadku zagrożenia hodowca powinien zamrozić siarę od innej klaczy, aby nie dopuścić do pobierania przez źrebię siary matki, karmiąc je w tym czasie pokarmem innej klaczy lub preparatami mlekozastępczymi, zgodnie z zaleceniami lekarza weterynarii. Aby uniknąć w przyszłości konfliktu serologicznego, przy doborze par do rozrodu należy wykonać badanie markerów genetycznych zarówno klaczy, jak i ogiera – umożliwi to wybór odpowiedniego pod względem hemotypu ojca. Koszt takiego badania to 140 zł za jednego konia.