Tekst: lek. wet. Alicja Iwaszko-Simonik
Foto: Paulina Dudzik
U koni występuje wielka różnorodność chorób układu mięśniowego. Zaburzenia te mogą pojawić się na tle metabolicznym, infekcyjnym lub urazowym. Istnieje również kilka jednostek uwarunkowanych genetycznie. Dla uproszczenia dokonano podziału chorób mięśniowych na dwie grupy: pierwotne a. miopatie, obejmujące procesy patologiczne w samym mięśniu, tzn. we włóknach mięśniowych, naczyniach i otaczającej tkance łącznej (najczęściej spotykane), b. choroby neurogenne, pojawiające się w mięśniu wtórnie na skutek uszkodzenia przyległych włókien nerwowych (rzadziej spotykane).
Mięśniochwat porażenny koni
Mięśniochwat porażenny (łac. myoglobinuria paralytica equorum) jest jedną z najczęściej spotykanych chorób mięśni (miopatii) u koni, występującą u wszystkich ras na całym świecie. Dawniej jednostkę tę nazywano chorobą poświąteczną, poniedziałkową, a także porażeniem krzyża. Obecnie określana jest mianem wysiłkowego zwyrodnienia mięśni poprzecznie prążkowanych (ang. exertional rhabdomyolysis). Zazwyczaj występuje u koni po kilkudniowej przerwie w pracy lub treningu, w trakcie której zwierzę żywione jest pełną dawką wysokoenergetycznej paszy i ponownym włączeniu go do ruchu. Choroba może wystąpić już po jednodniowej przerwie w pracy, najczęściej jednak pojawia się po kilkudniowym postoju zwierzęcia. Konie dłużej odpoczywające, np. 2 tygodnie, raczej nie chorują.
Patogeneza choroby nie jest dokładnie poznana. Aktualnie przeważa pogląd, że przyczyn należy się doszukiwać z zaburzeniach przemiany węglowodanowej. Bardzo istotne znaczenie ma profil żywienia. Skarmianie pasz o dużej zawartości łatwo strawnych węglowodanów (ziarno zbóż) przy małym udziale pasz objętościowych (siano) oraz przekarmianie koni, zwłaszcza w okresie odpoczynku, silnie zaburza gospodarkę energetyczną. Uważa się, że u koni podczas przerwy w pracy w mięśniach odkładają się duże zapasy glikogenu, który po wznowieniu wysiłku jest gwałtownie rozkładany do kwasu mlekowego i pirogronowego, co prowadzi do wystąpienia kwasicy metabolicznej. Efektem tych przemian jest uszkodzenie włókien mięśniowych. Największe zmiany degeneracyjne włókien dotyczą tych obszarów, w których gromadzi się najwięcej glikogenu, a więc w mięśniach pośladkowych, udowych, biodrowo-lędźwiowych i lędźwiowych. Zmiany degeneracyjne występują również w mięśniu sercowym. Z uszkodzonych włókien uwalnia się mioglobina (białkowy składnik mięśni), która przechodzi do moczu i zabarwia go na brunatny kolor (mioglobinuria).
Istnieją pewne czynniki, które mogą predysponować do wystąpienia mięśniochwatu porażennego. Stwierdzany jest on zazwyczaj u koni w wieku powyżej 5 lat. Niektóre zwierzęta wykazują predyspozycje osobnicze i zapadają na tę jednostkę chorobową kilka razy w ciągu roku. Zaobserwowano, iż choroba ta charakteryzuje się pewną sezonowością i najczęściej występuje w okresie późnojesiennym (listopad), zimowym oraz wczesnowiosennym (kwiecień), gdy dominują wilgoć, niże i opady.
U niektórych koni obserwuje się nawracające objawy mięśniochwatu, nawet przy minimalnym wysiłku. Zdarza się to pomimo przestrzegania prawidłowych zasad żywienia i treningu. Przypadłość tę nazwano przewlekłym mięśniochwatem porażennym. Udowodniono, że za tę postać choroby odpowiedzialne są wrodzone zaburzenia czynnościowe mięśni. Wyróżnia się dwie przyczyny przewlekłej postaci mięśniochwatu porażennego u koni o charakterze dziedzicznym: zaburzenia magazynowania glikogenu oraz zaburzenia kurczliwości mięśni, które powodują martwicę mięśni u koni genetycznie do tego predysponowanych.
Postępowanie
W przypadku gdy zauważymy nawet najmniejsze zaburzenia w poruszaniu lub inne objawy mięśniochwatu porażennego, należy natychmiast przerwać wszelki ruch zwierzęcia. Zdarzają się opinie, że konia z objawami choroby należy oprowadzać. Nie wolno tego robić! U chorego konia doszło do uszkodzenia mięśni i potrzebuje czasu na ich regenerację. Zatem ruch jest niewskazany. Jeśli do ujawnienia się choroby doszło poza stajnią, np. w terenie, należy pozwolić koniowi odpocząć, a następnie ostrożnie przetransportować do stajni i okryć derką. Koń musi mieć łatwy i nieograniczony dostęp do wody. Mięśniochwat wymaga interwencji lekarza weterynarii, aby jak najszybciej rozpocząć leczenie. Gdy koń jest niespokojny i nadpobudliwy, może istnieć konieczność zastosowania środków uspokajających. Postępowanie terapeutyczne obejmuje kilka celów: wyrównanie zaburzeń w gospodarce wodno-elektrolitowej oraz kwasowozasadowej poprzez dożylne nawadnianie. Przy ciężkiej postaci, gdy zwierzę zalega, należy je ułożyć na miękkiej i głębokiej ściółce oraz przewracać z boku na bok co 3-4 godziny. Przez pierwsze 12 godzin nie należy masować mięśni, a jedynie stosować zimne okłady. Po tym czasie można stosować wcierki rozgrzewające i masować mięśnie, aby usprawnić krążenie. Zalecany jest również odpoczynek, a dopiero po ustąpieniu sztywności mięśni można wyprowadzić konia na lekki spacer. W tym czasie dieta zwierzęcia powinna składać się z dobrej jakości siana oraz minimalnej ilości ziaren zbóż.
Rokowanie
Przy lekkiej postaci mięśniochwatu porażennego rokowanie jest pomyślne. Natomiast w postaciach ciężkich rokowanie jest ostrożne lub niepomyślne, ponieważ może dochodzić do powikłań, tj. odleżyny, zaniki mięśniowe połączone z porażeniem nerwów, uszkodzenie mięśnia sercowego oraz opadowe zapalenie płuc związane z zaleganiem konia. Uwalniająca się mioglobina działa szkodliwie na nerki, doprowadzając do ich niewydolności. W niektórych przypadkach może dochodzić nawet do śmierci w ciągu 24 godzin.
Okresowy paraliż hyperkaliemiczny u koni (HYPP)
Jest chorobą dziedziczną i dotyczy koni takich ras jak Quarter Horse, Paint Horse, Appaloosa oraz innych linii pochodzących od ogiera Impressive należącego do rasy Quarter Horse. U koni „quarter” ok. 20% osobników jest nosicielami genu. Konie te są najczęściej bardzo dobrze umięśnione, a w okresach pomiędzy ujawniającymi się klinicznymi objawami choroby mogą z powodzeniem funkcjonować jako zwierzęta pokazowe i sportowe. W USA choroba występuje głównie u koni używanych do wyścigów na dystansie ¼ mili. Najczęstszym objawem klinicznym jest ogólne osłabienie, skurcze, drżenie, a także całkowite porażenie mięśni szkieletowych spowodowane podwyższonym stężeniem potasu we krwi. Mięśnie wykazują stan nadmiernej pobudliwości skurczowej, nawet pomiędzy napadami. Napady mogą być spowodowane uwalnianiem jonów potasu z mięśni do krwi albo zwiększeniem stężenia potasu w wyniku spożycia pasz bogatych w ten pierwiastek (np. melasa). Do powikłań groźnych dla życia należą arytmia serca oraz ryzyko uduszenia w wyniku skurczu krtani. Pierwsze okresy manifestacji choroby obserwuje się najczęściej u koni pomiędzy trzecim a siódmym rokiem życia. W odróżnieniu od mięśniochwatu porażennego, który zawsze wiąże się z ruchem, hiperkaliemiczne porażenie okresowe zwykle nie występuje w trakcie aktywności fizycznej zwierzęcia, lecz podczas okresów spoczynku, w czasie karmienia bądź w sytuacjach stresowych (transport, zmiana karmy, głodówka). Leczenie jest mało skuteczne i w skrajnych przypadkach chore zwierzęta są usypiane.
Choroba białych mięśni u źrebiąt
Istotą choroby jest uszkodzenie mięśni wskutek niedoboru selenu i witaminy E, głównych antyoksydantów (przeciwutleniaczy) komórek. Ich niedobór doprowadza do zmian degeneracyjnych w komórkach mięśniowych. Do zachorowań dochodzi u zwierząt żywionych paszami ubogimi w selen i witaminę E, zwłaszcza sianem słabej jakości i gniecionym ziarnem. W Polsce występują również regiony z niedoborem selenu w glebie i roślinach, co wpływa na niedostateczne pobieranie tego pierwiastka przez zwierzęta. Choroba objawia się zaburzeniami ruchowymi (niedowłady, porażenia). Źrebięta przybierają nieprawidłową postawę z szeroko rozstawionymi nóżkami, wykazują niechęć do ruchu lub zalegają z wyprostowanymi kończynami. Trudności w ssaniu i połykaniu doprowadzają do wyniszczenia organizmu oraz śmierci. Wcześnie wprowadzone leczenie, polegające na podawaniu preparatów selenu i witaminy E, skutkuje powrotem do zdrowia.
Zapoprężenie
Zapoprężeniem nazywamy uszkodzenie mięśni piersiowych z powodu przemieszczania się ich pod zaciśniętym popręgiem. Może być spowodowane źle dopasowanym lub skręconym popręgiem, niedoczyszczeniem konia w miejscu jego przebiegu, schylaniem się lub obracaniem w wąskim stanowisku ze zbyt mocno dociągniętym popręgiem. Podczas wykonywania nagłych ruchów szyi i tułowia (np. podczas schylania się konia), potężna partia mięśni ulega przesunięciu pod ciasno dopiętym popręgiem, czego skutkiem jest ich ściśnięcie i uszkodzenie. Objawem zapoprężenia jest obrzęk i bolesność w miejscu uszkodzenia. Chora okolica ciała jest gorąca, może być widoczne otarcie skóry.
Postępowanie
Do czasu ustąpienia objawów klinicznych konia należy pozostawić w spokoju. Początkowo chore miejsce chłodzimy zimną wodą, co przynosi ulgę zwierzęciu. Jeżeli skóra nie jest uszkodzona, można zastosować żele i glinki chłodzące oraz maści przeciwzapalne, które przyspieszą gojenie. Po ustąpieniu bolesności można dosiadać konia na oklep, aż do momentu całkowitego wyleczenia.
Neurogenne choroby mięśniowe
Choroby, takie jak tężec czy wścieklizna, powodują uszkodzenie nerwów zaopatrujących daną partię mięśni. Objawami klinicznymi są skurcz mięśni, problemy z poruszaniem się, trudności w połykaniu i oddychaniu oraz szczękościsk. Szybkie leczenie tężca skutkuje powrotem do zdrowia, natomiast wścieklizna jest chorobą nieuleczalną i zwalczaną z urzędu (zwierzęta są usypiane). Do uszkodzeń nerwów może dojść również na skutek urazu mechanicznego, spowodowanego upadkiem konia, np. podczas skoku. Uszkodzenie włókien nerwowych skutkuje atrofią (zanikiem) przyległych mięśni. Stan ten może ulec poprawie za sprawą odpowiedniego leczenia oraz długiej rehabilitacji.
Zapobieganie chorobom mięśni
Profilaktyka opiera się na eliminacji czynników wywołujących lub sprzyjających chorobie. Zasadniczą kwestią jest racjonalne żywienie koni, tak by dawka pokarmowa była dostosowana do potrzeb zwierzęcia i uzupełniana dodatkami mineralno-witaminowymi. W okresie wolnym od pracy lub treningu należy zmniejszyć dawkę pokarmową. Istotnym elementem jest zapewnienie regularnego, codziennego ruchu oraz dostępu do wybiegu.
Aby zapobiec przekazywaniu dziedzicznych chorób mięśni potomstwu, zwierzęta chore lub nosiciele zmutowanych genów nie powinny być używane w hodowli.
Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania zapoprężeniu jest niedociąganie popręgu koniowi pozostającemu w boksie, podczas wyprowadzania ze stanowiska oraz luzowanie popręgu podczas postojów, przerw w czasie jazdy i pojenia. Należy unikać ostrych skrętów tułowia osiodłanego konia. Chorobom zakaźnym, tj. tężcowi, wściekliźnie, zapobiegają regularne szczepienia.