Lucerna cechuje się dużą zawartością białka i wapnia, jest więc wartościową paszą znajdującą zastosowanie w żywieniu grup koni o podwyższonym zapotrzebowaniu na te składniki – klaczy wysokoźrebnych i w laktacji oraz młodych zwierząt rosnących.
Tekst: Arkadiusz Szałata
Katedra Żywienia Zwierząt i Paszoznawstwa
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
e-mail: arkadiusz.szalata@gmail.com
Foto: Piotr Filipiuk
Spośród wszystkich gatunków lucerny w naszym kraju największe znaczenie ma lucerna mieszańcowa, będąca krzyżówką lucerny siewnej i sierpowatej. Jest to roślina wieloletnia, o niebieskofioletowych kwiatach z żółtymi przebarwieniami, z której można uzyskać 3-4 pokosy w ciągu sezonu wegetacyjnego, o łącznym plonie zielonej masy na poziomie 30-50 t/ha. Niezwykle korzystną cechą lucerny jest dobrze rozwinięty system korzeniowy, który umożliwia pobieranie wody z głębszych warstw ziemi, dzięki czemu jest ona mniej wrażliwa na suszę niż inne rośliny uprawne. Dodatkowo lucerna pozostawia po sobie dużą ilość resztek pożniwnych, wzbogacając w ten sposób glebę w składniki mineralne oraz cenną masę organiczną. Stanowisko takie jest bardzo dobrej jakości i można na nim uprawiać rośliny o dużych wymaganiach co do przedplonu. Zaletą lucerny jest również możliwość uprawy w formie wsiewki w roślinę ochronną, co znacznie zmniejsza nakłady na nawozy i uprawę roli. Jedyną wadą lucerny jest duża wrażliwość na udeptywanie i niskie przygryzanie przez zwierzęta, co ogranicza użytkowanie pastwiskowe do ostatniego sezonu uprawy – wcześniej lucerna musi być koszona i podawana w formie świeżej czy też konserwowana jako siano lub kiszonka.
Wartość pokarmowa
Zielonka z lucerny zawiera ok. 4% białka ogólnego, co w przeliczeniu na suchą masę daje aż 20-23%! Dla porównania trawy pastewne, takie jak życica wielokwiatowa czy kupkówka pospolita, zawierają odpowiednio od 11 do 17% tego składnika. Dodatkowo białko lucerny jest bardzo wartościowe, tzn. dobrze zbilansowane pod względem aminokwasowym, przez niektórych badaczy porównywane nawet do białka zwierzęcego! Zawartość włókna w świeżej masie wynosi ok. 6% (30% w suchej masie), tłuszczu 0,6% (3%), a składników mineralnych 1% (6% s.m.). Należy nadmienić, że lucerna – podobnie jak inne rośliny motylkowe – gromadzi dość duże ilości wapnia (ok. 16 g/kg s.m.), dzięki czemu stanowi cenny dodatek dla koni rosnących. Pewną niedogodnością przy dawkach opartych o lucernę jest niewielka zawartość fosforu. Biorąc pod uwagę zapotrzebowanie koni, niezależnie od wieku czy stanu fizjologicznego, na 1 część fosforu powinno przypadać ok. 1,5 do 2 części wapnia. Dla przykładu u konia lekko pracującego o masie ciała ok. 500 kg zapotrzebowanie na wapń i fosfor wynosi w przybliżeniu odpowiednio 25 i 15 g na dzień, u klaczy wysokoźrebnej 40 i 25 g, a u odsadków 40 i 20 g. Z kolei w lucernie stosunek fosforu do wapnia wynosi 1 : 5, a w skrajnych przypadkach 1 : 15. Fosfor jest budulcem dla kości, więc niewystarczająca jego ilość może zaburzać rozwój układu szkieletowego. Niedobór fosforu w dawce można uzupełniać poprzez dodatek pasz bogatych w ten składnik (np. otręby pszenne) lub specjalnych preparatów mineralnych. Lucerna jest również bogata w witaminy, zwłaszcza z grupy B, warto więc podawać ją źrebiętom, których przewód pokarmowy nie został jeszcze w pełni zasiedlony przez pożyteczne mikroorganizmy produkujące witaminy rozpuszczalne w wodzie.
Możliwości wykorzystania
Ze względu na skład chemiczny lucerny, a zwłaszcza wysoką zawartość białka, jest ona stosowana w żywieniu grup koni odznaczających się wzmożonymi procesami wytwarzania nowych tkanek ciała. Są to więc źrebięta i klacze źrebne, ale tylko w ostatnich miesiącach ciąży, gdy rozwój płodu staje się intensywniejszy. Podawanie lucerny klaczom niskoźrebnym może prowadzić do ich zatuczenia, gdyż lucerna cechuje się dość dużą wartością energetyczną.
Monokultura czy mieszanka?
Lucernę można uprawiać zarówno w siewie czystym, jak i w mieszankach z trawami, co jest o wiele korzystniejsze. Przede wszystkim mieszanki takie nie wymagają aż tak dobrych gleb jak lucerna w monokulturze, mogą więc być uprawiane w całym kraju. Drugą zaletą takiego systemu uprawy jest zróżnicowanie systemu korzeniowego roślin, gdzie trawy zajmują glebę tuż pod powierzchnią, lucerna natomiast sięga o wiele głębiej. W efekcie konkurencja pomiędzy tymi gatunkami o wodę oraz składniki pokarmowe jest niewielka. Co więcej, zaobserwowano, że mieszanki takie mogą być użytkowane nawet dwukrotnie dłużej (do 4 lat) niż zasiewy jednogatunkowe (zwykle 2 lata), przez co koszty materiału siewnego i uprawy roli rozkładają się na dłuższy okres. Uprawa lucerny w mieszankach dwu-, a nawet trójgatunkowych zwiększa również szansę na uzyskanie paszy, kiedy wystąpią niekorzystne dla rozwoju roślin warunki. Dzieje się tak, gdyż każdy gatunek ma nieco inne wymagania wodne, glebowe czy pokarmowe, jest mniej lub bardziej podatny na określone szkodniki i choroby. W sytuacji, gdy rok jest niesprzyjający dla jednego gatunku mieszanki i powoduje zmniejszenie jego plonu, zwykle hodowcę ratuje drugi gatunek, który rozwija się w danych warunkach wyśmienicie. Mieszanki lucerny z trawami są również korzystniejsze przy produkcji siana, gdyż łatwiej się suszą, a straty wynikające z obłamywania się liści są mniejsze. Również zakiszanie takiej mieszanki przebiega szybciej i z lepszym skutkiem niż samej lucerny, która cechuje się niedostateczną zawartością łatwo fermentujących cukrów potrzebnych do prawidłowego rozwoju pożądanych bakterii kwasu mlekowego. Wreszcie taka mieszanka jest bardziej wartościowa pod względem żywieniowym, ponieważ zapewnia o wiele lepszy bilans składników pokarmowych w dawce niż pasza pochodząca z czystego siewu, zwłaszcza pod kątem zawartości aminokwasów egzogennych, jak lizyna, treonina czy leucyna.
Uprawa
Najlepszym przedplonem dla mieszanki lucerny z trawami są rośliny okopowe oraz zboża ozime, nieco gorszym rzepak i zboża jare. Nie należy uprawiać lucerny po roślinach motylkowych czy strączkowych lub gdy w poprzedniej uprawie stosowano herbicydy, które mogą hamować kiełkowanie i rozwój lucerny (dotyczy to zwłaszcza kukurydzy i rzepaku). Stanowisko powinno być wolne od chwastów, które szybko zaciemniają lucernę i konkurują z nią o składniki pokarmowe i wodę, dlatego po zbiorze przedplonu przystępuje się do oprysku herbicydem. Następnie wykonuje się wapnowanie (jeśli gleba tego wymaga), nawożenie fosforowe i potasowe oraz orkę zimową. Siew ma miejsce najczęściej pod koniec kwietnia, zazwyczaj w roślinę ochronną, którą jest zboże – jęczmień jary przeznaczony na ziarno lub też owies na zielonkę czy kiszonkę. Nasiona lucerny i traw przed siewem zabezpiecza się zaprawą nasienną, która chroni przed chorobami grzybowymi.
Spośród wielu gatunków traw, w mieszankach z lucerną pojawia się najczęściej kupkówka pospolita oraz kostrzewa łąkowa (rejon północny i wschodni kraju), tymotka łąkowa i festulolium (Polska środkowa) lub rajgras wyniosły i stokłosa spłaszczona (południe i zachód kraju). Przy uprawie lucerny w formie monokultury stosuje się wysiew w ilości ok. 20 kg/ha, w przypadku traw – w zależności od gatunku – od 12 do 35 kg/ha. Przy mieszankach dwugatunkowych rośliny wysiewa się w ilości około połowy zalecanej dla każdego komponentu mieszanki. Proporcje nasion zależą również od ilości opadów – w bardziej suchych warunkach należy zwiększyć udział lucerny w mieszance, w wilgotnych natomiast powinny dominować trawy. Po zbiorze jęczmienia na ziarno (rośliny ochronnej) odrost mieszanki jest niewielki i nie kosi się jej w danym roku, z kolei po zbiorze owsa uzyskuje się na jesieni pokos tzw. ściernianki, do 15 t/ha masy roślin.
Pielęgnacja mieszanki lucerny z trawami w kolejnych latach uprawy polega jedynie na nawożeniu fosforem i potasem oraz wiosennym bronowaniu, dla przewietrzenia wierzchniej warstwy gleby i wymieszania jej z wysianymi nawozami. Fosfor zadaje się w jednej dawce na wiosnę, potas natomiast w dwóch ratach w celu uniknięcia nadmiernej jego koncentracji w paszy.
Zbiór
W rok po siewie rozpoczyna się pełne użytkowanie mieszanki lucerny z trawami, które polega na zbiorze 3, 4, a nawet 5 pokosów w czasie jednego sezonu wegetacyjnego. Pierwszy odbywa się w fazie początku kwitnienia traw, a kolejne na początku pąkowania lucerny, co w praktyce przedstawia się w przybliżeniu następująco: I pokos – połowa maja, II – początek lipca, III – połowa sierpnia, IV – przełom września i października. Nie zaleca się użytkowania pastwiskowego, gdyż lucerna nie znosi niskiego przygryzania i udeptywania; jest to dopuszczalne jedynie w ostatnim roku uprawy. Pewnym rozwiązaniem jest zastosowanie specjalnych odmian lucerny mniej wrażliwych na działanie zwierząt, można również zmniejszyć obsadę pastwiska oraz częstotliwość wypasu, jednak mimo wszystko należy się liczyć z wolniejszym odrostem, a nawet stopniowym zamieraniem roślin.
Konserwacja
Najprostszym sposobem utrwalenia mieszanki lucerny z trawami jest produkcja siana. Duża wrażliwość liści lucerny na obłamywanie może być przyczyną strat składników pokarmowych, dlatego warto stosować dodatkowe rozwiązania ograniczające występowanie tego zjawiska. Jest to m.in. zgniatanie pokosu przy użyciu specjalnych walców zamontowanych w kosiarce, co zwiększa powierzchnię parowania wody i przez to przyspiesza proces produkcji. Przydatne są również dyfuzory rozrzucające skoszoną zielonkę na całą szerokość pokosu. Jeżeli w czasie suszenia pojawią się opady deszczu, to część składników (cukry, makro- i mikroelementy) zostaje wypłukana przez wodę, a uzyskane siano cechuje się gorszą jakością. Co więcej, zamoczenie materiału powoduje konieczność dodatkowego jego przetrząsania, które prowadzi do niepotrzebnego obłamywania najcenniejszych części roślin, na pokosie pozostają natomiast łodygi, które zawierają mało białka. Dlatego też coraz większą popularnością cieszy się zakiszanie lucerny, traw lub ich mieszanki, zamiast suszenia na siano. Skoszoną zielonkę beluje się prasą zwijającą i po przywiezieniu do gospodarstwa owija folią. Wskazane jest jednodniowe podsuszenie materiału na pokosie, do zawartości ok. 30% suchej masy (świeży materiał: 18-20%), co znaczenie ułatwia proces zakiszania oraz jakość gotowej paszy. Im większy udział lucerny w zielonej masie roślin, tym gorszy przebieg fermentacji kiszonkowej, czemu należy przeciwdziałać przez dodatek preparatów zawierających kwasy organiczne lub ich sole.