Tekst: lek. wet. Alicja Iwaszko-Simonik
Foto: Dreamstime
Konie są zwierzętami o wyraźnie zaznaczonej sezonowości rozrodu. Klacze nazywa się samicami sezonowo-poliestralnymi, gdyż w trakcie jednego sezonu cykle rujowe powtarzają się wielokrotnie. Sezon rozrodczy koni występuje od końca stycznia do września, a jego szczyt przypada na miesiące od kwietnia do czerwca. W tym okresie szczególnie intensywnie rozwijają się pęcherzyki jajnikowe. Od października do grudnia obserwowane jest obniżenie aktywności płciowej lub jej brak. W szczycie rozrodczym ruja trwa 3-5 dni, a długość cyklu wynosi 21-22 dni. Długość rui zależy od pory roku, gdyż ruje poza sezonem są dłuższe i mniej wyrażone oraz nie zawsze kończą się owulacją. Natomiast od maja do października cykle płciowe przebiegają najbardziej regularnie, a ruje trwają najkrócej.
Omawianej sezonowości rozrodu towarzyszą charakterystyczne zmiany w macicy i na jajnikach klaczy. Występują one pod wpływem hormonów pojawiających się w krwiobiegu samicy. Czynnikiem pobudzającym coroczny rozwój funkcji płciowych jest wydłużający się dzień. Impulsy światła działając na receptory w oku, poprzez szyszynkę i podwzgórze uruchamiają produkcję hormonu GnRH, który stymuluje wydzielanie gonado- tropin przysadkowych: FSH i LH. FSH jest hormonem pobudzającym rozwój pęcherzyków jajnikowych, natomiast LH prowadzi do ich dojrzewania oraz pękania. Dojrzewający pęcherzyk produkuje estradiol, wpływając na zmianę zachowania klaczy, która wykazuje gotowość do przyjęcia ogiera. Towarzyszy temu odstawianie ogona i „błyskanie” sromem oraz częste oddawanie niewielkich ilości moczu. Estradiol oddziałuje również na zewnętrzne i wewnętrzne narządy płciowe. Dochodzi do ich przekrwienia i obrzmienia, następuje również wyciek charakterystycznego, przejrzystego śluzu, który ma zadanie ochronne w stosunku do pochwy oraz plemników. Objawy „grzania się” nasilają się w miarę zbliżania się terminu owulacji, która następuje 24-48 godzin przed końcem rui. Uwolnienie komórki jajowej (owulacja) jest szczytowym momentem programu przygotowującego samicę do zajścia w ciążę.
Przygotowanie klaczy do stanówki
Przy ocenie przydatności klaczy do rozrodu uwzględnia się jej wiek oraz dotychczasowe użytkowanie rozrodowe, regularność cykli rujowych, czas i przebieg ostatniej ciąży i porodu. Badanie kliniczne składa się z oceny zewnętrznych narządów płciowych oraz z badania wewnętrznego przez pochwę i prostnicę. Badanie wewnętrznych narządów płciowych odbywa się za pomocą oglądania i wziernikowania pochwy oraz badania ultrasonograficznego przez prostnicę (macica, jajniki). Pobiera się również próby do badań laboratoryjnych, tj. wymazy z macicy do badań cytologicznych i bakteriologicznych, biopsję błony śluzowej macicy do badań histopatologicznych oraz ewentualne próby krwi do oznaczania poziomu hormonów lub przeciwciał w kierunku chorób zakaźnych. Do krycia lub unasieniania mogą być dopuszczone tylko klacze zdrowe, nadające się do rozrodu.
Określenie optymalnego czasu krycia
Do zapłodnienia może dojść w bardzo krótkim czasie po owulacji. Zdolność do zapłodnienia komórka jajowa wykazuje nie dłużej niż 6-10 godzin. Z tego względu kontrola rui i owulacji jest jedną z najważniejszych czynności w hodowli koni, a właściwe rozpoznanie oraz krycie lub inseminacja we właściwym terminie decyduje o wynikach.
Najczęstszą metodą sprawdzania gotowości klaczy jest próba z ogierem, który swoją obecnością i zachowaniem pobudza klacz. Coraz częściej w określaniu optymalnego czasu krycia wykorzystuje się ultrasonografię, za pomocą której można określić wielkość pęcherzyka jajnikowego.
Zazwyczaj hodowcy zaczynają klacz kryć ogierem od momentu zaobserwowania objawów rujowych co 36-48 godzin. Jednakże z uwagi na silną eksploatację ogiera w sezonie, stosuje się ograniczenie liczby kryć do jednego lub dwóch w czasie jednej rui. Przy kontroli jajników za pomocą USG, termin najskuteczniejszego krycia lub inseminacji nasieniem świeżym przypada na okres od 24 godzin przed owulacją do 6 godzin po owulacji. Im krótszy jest okres między kryciem/ inseminacją a owulacją, tym większe są szanse na zapłodnienie. Plemniki potrzebują 4 godzin, aby dotrzeć do jajowodu, gdzie odbywa się zapłodnienie. Po tym czasie macica zaczyna kurczyć się w drugą stronę, w celu usunięcia nadmiaru nasienia.
Zapłodnienie i ciąża
Do zapłodnienia dochodzi w jajowodzie. Zarodek dociera do macicy w 5-6 dniu, a następnie krąży, przemierzając ją nawet kilkanaście razy dziennie. Po tym czasie zarodek usadawia się w jednym z rogów macicy i pozostaje tam do końca ciąży, która trwa u koni 320-365 dni (średnio 340 dni). Kontrola ciąży polega na połączeniu badania klinicznego i ultrasonograficznego. W szczególnych przypadkach może być pomocne oznaczanie hormonów (progesteronu, eCG, estrogeny łożyskowe). Za pomocą USG możliwe jest rozpoznanie ciąży już od 10 dnia przez wykazanie pęcherza płodowego. Rutynowo badanie to wykonuje się w 14-16 dniu po zapłodnieniu, a powtórne w 30-34 dniu. Badanie to dostarcza informacji o obecności i żywotności zarodka, ma szczególne znaczenie w rozpoznawaniu ciąży bliźniaczej oraz zmian wskazujących na obumieranie zarodka. Trzecie badanie wykonuje się ok. 60-70 dnia, w czasie którego można już określić płeć płodu.
Wczesne straty zarodków u zdrowych klaczy plasują się w okolicach 9% i występują do ok. 40 dnia ciąży. Wczesne straty zarodków nie powodują zazwyczaj objawów klinicznych u klaczy. Po obumarciu następuje resorpcja zarodka, a klacz na nowo wchodzi w ruję.
Za poronienie uznaje się utratę płodu powyżej 40 dnia. Spowodowane jest to najczęściej czynnikami infekcyjnymi, zaburzeniami rozwojowymi płodu, ciążą bliźniaczą lub urazami mechanicznymi. Poronieniom towarzyszą objawy kliniczne, tj. wypływy ze szpary sromowej, złe samopoczucie klaczy, gorączka, apatia itp.
Ciąża bliźniacza u koni jest efektem podwójnej owulacji, natomiast niespotykane są ciąże bliźniacze jednojajowe. Najczęściej występuje u klaczy pełnej krwi angielskiej (15-19%), rzadziej u klaczy półkrwi (9%). Jest zjawiskiem niepożądanym, gdyż niesie ze sobą ryzyko poronienia oraz straty sezonu reprodukcyjnego. Jeśli nawet dojdzie do donoszenia ciąży oraz urodzenia źrebiąt, są one zazwyczaj słabe i charłacze oraz często wykazują zaburzenia ortopedyczne. Z tego względu lekarze zalecają usunięcie jednego z zarodków bliźniaczych maksymalnie do 35 dnia ciąży, najlepiej w 14-15 dniu.
Poród u klaczy
Minimum 6 tygodni przed porodem klacz powinna znajdować się w miejscu, gdzie będzie rodzić. Jest to konieczne, aby organizm matki mógł wyprodukować przeciwciała, przeciwko antygenom obecnym w danym środowisku, które następnie przekaże źrebięciu poprzez siarę.
Pierwszymi objawami zbliżającego się porodu jest zwykle obwisły brzuch, powiększenie się wymienia oraz pojawienie woskowatej wydzieliny na ujściach wymienia. Na kilka dni przed porodem dochodzi również do zwiotczenia więzadeł krzyżowomiednicowych. W miarę zbliżania się porodu, klacze wykazują niepokój, krążą po boksie i pokładają się. Wreszcie występują parcia, a następnie pojawia się pęcherz płodowy, jedna nóżka, a potem druga, w końcu pysk i główka źrebięcia. Wypychanie płodu u klaczy trwa najczęściej 10-30 minut i nie powinno przekraczać 1 godziny. Łożysko odchodzi w czasie od pół godziny do trzech godzin. W przypadku niepojawienia się łożyska, należy niezwłocznie wezwać lekarza weterynarii.
Powinnością właściciela jest wcześniejsze przygotowanie czystego boksu (porodówki) oraz higiena klaczy. W tym celu należy wywiązać ogon i umyć krocze. Rola właściciela ogranicza się do obserwacji przebiegu porodu i wezwania lekarza, gdyby nastąpiły ewentualne komplikacje.
Poród wymaga fachowej pomocy lekarza weterynarii, gdy występują:
▶ przodowanie łożyska,
▶ silne parcia, ale w ciągu 5 minut niewidoczne są w szparze sromowej kończyny źrebięcia,
▶ silne parcia z widocznymi kończynami, ale brak jest postępu akcji porodowej przez kolejne 10 minut po ich wyparciu,
▶ widoczna tylko jedna kończyna w szparze,
▶ brak postępu po 15 minutach od pojawienia się wód płodowych. Należy mieć na uwadze, iż każde 10 minut przedłużającego się porodu ponad czas fizjologiczny, zwiększa o 10% ryzyko śmierci płodu podczas porodu oraz o 16% po jego urodzeniu.
Postępowanie z noworodkiem
Źrebię zaczyna oddychać natychmiast po urodzeniu. Niezwykle ważne jest położenie się malucha w pozycji mostkowej 1-2 minut po porodzie, co ułatwia oddychanie. W przypadku stwierdzenia trudności w oddychaniu, należy usunąć ewentualne przeszkody w jamie nosowej lub gębowej. W ciągu pierwszych 4 minut po porodzie przeprowadza się ocenę żywotności źrebięcia przy pomocy skali Apgar. Ocenia się liczbę uderzeń serca i oddechów, napięcie mięśni oraz reakcję źrebięcia na drażnienie nozdrzy. Powstanie malucha powinno nastąpić w ciągu 1-2 godzin. Istotne jest dopilnowanie, aby źrebię zaczęło ssać i napiło się siary w przeciągu 3 godzin. Tylko w tym czasie istnieje tranzyt przeciwciał zawartych w siarze poprzez błonę śluzową układu pokarmowego. Jeśli zwierzę samo nie napije się siary, trzeba ją podać za pomocą butelki lub sondą żołądkową. Poza tym siara stymuluje perystaltykę jelit, pobudzając wydalenie smółki. Coraz częściej praktykowane jest tworzenie banków siary, w których przechowuje się mrożone zapasy. Niedostatek siary lub siara niepełnowartościowa może być powodem braku odporności, uogólnionych infekcji oraz śmierci źrebięcia.
Szczepienie i odrobaczanie źrebiąt i klaczy
Podstawą profilaktyki i zwalczania chorób, zwłaszcza wirusowych, są szczepienia ochronne. Zakażenia herpeswirusowe są częstą przyczyną ronień u klaczy, co powoduje ogromne straty w hodowli. Z tego względu szczególnie zalecane jest szczepienie źrebnych klaczy w 5, 7 i 9 miesiącu ciąży. Zaleca się dodatkowo zaszczepić źrebną klacz przeciwko grypie i tężcowi 4-6 tygodni przed porodem.
Źrebięta szczepi się najwcześniej w 4 miesiącu życia, optymalnie jest to 5-6 miesiąc. Wcześniejsze szczepienie mija się z celem, gdyż w tym okresie utrzymuje się jeszcze wysokie miano przeciwciał matczynych.
Bardzo ważną kwestią jest regularne odrobaczanie koni, ponieważ pasożyty wewnętrzne mogą powodować biegunki, spadek masy ciała, obniżenie kondycji, osłabienie odporności, a nawet niedokrwistość. Klacz powinna być regularnie odrobaczana pastami odpowiednimi dla samic w ciąży. Źrebię można odrobaczać najwcześniej w 6 tygodniu życia.
Znajomość prawidłowego cyklu rozrodowego klaczy jest kluczowa w osiąganiu sukcesów hodowlanych. Z tego względu opiekę nad źrebną klaczą powinna sprawować osoba z odpowiednim doświadczeniem.