Nasz organizm bywa zawodny, nierzadko zdarza się, że konieczna jest wymiana jakiegoś organu, tkanki lub stawu. Współczesna medycyna doszła już niemal do perfekcji i na swojej liście zamienników mamy wszystkie życiowo istotne elementy, jak serce, płuca czy stawy. Endoproteza to jeden z takich nowoczesnych zamienników.
Tekst: Barbara Sulińska
Endoproteza to tzw. proteza wewnętrzna wszczepiana do naszego ciała, gdzie zastępuje brakującą lub zniszczoną procesem chorobowym tkankę albo staw. Najpowszechniej stosuje się endoprotezy stawów biodrowych i kolanowych, ale przeszczepić można również małe stawy ręki, staw łokciowy lub ramienny. Endoprotezą jest również sztuczna zastawka serca. Całkowita lub częściowa wymiana stawu to jedna z metod chirurgicznego leczenia zwanego alloplastyką stawu.
Na wymianę stawu lekarze kwalifikują pacjentów po urazach, które zniszczyły nieodwracalnie jego strukturę, pacjentów po przebytej w dzieciństwie np. dysplazji, pacjentów z RZS, jednak najliczniejszą grupę ze wskazaniami do wszczepienia endoprotezy stanowią pacjenci z zaawansowanymi zmianami zwyrodnieniowymi, które znacznie ograniczają codzienne funkcjonowanie, a uporczywy ból w dużym stopniu uniemożliwia poruszanie stawem.
Operacyjna wymiana stawu poprzedzona jest dokładną analizą obrazu radiologicznego chorego stawu. Na podstawie radiogramów lekarze ustalają parametry ewentualnej endoprotezy oraz dokonują oceny pola operacyjnego. W zależności od stopnia destrukcji stawu oraz stanu ogólnego chorego lekarz ortopeda decyduje o rodzaju operacji – wybiera pomiędzy alloplastyką częściową – czyli wymianą części stawu lub alloplastyką całkowitą – czyli wszczepieniem endoprotezy całego stawu.
W przypadku stawów biodrowych endoprotezy mogą być cementowe lub bezcementowe. Endoprotezy cementowe przeznaczone są dla osób powyżej 65. roku życia oraz dla tych z osteoporozą. Ich osadzanie w kości udowej możliwe jest dzięki specjalnemu kostnemu cementowi, który niczym zaprawa murarska zespala kość z trzpieniem endoprotezy. Endoprotezy bezcementowe przeznaczone są dla osób młodszych, z wtórnymi zmianami zwyrodnieniowymi, te protezy są wkręcane w kość udową, trzpień takiej protezy jest „chropowaty” i pokryty hydroksyapaptytem (naturalny, mineralny składnik naszych kości) umożliwia to wrastanie endoprotezy w kość. Zabieg wszczepienia biodrowej endoprotezy może być przeprowadzony w znieczuleniu pełnym lub częściowym, wtedy nic nie czujemy od pasa w dół. Chirurg robi ok. 25-centymetrowe cięcie w okolicy biodra, wycina zużyte części naturalnego stawu, tj. główkę kości udowej i część kości miednicy, a następnie implantuje poszczególne elementy endoprotezy.
Alternatywą dla całkowitej endoprotezy biodra jest dostępna już Polsce nowa metoda, tzw. kapoplastyka BHR lub BMHR. Jest to najlepsze rozwiązanie dla tej grupy chorych, u których zmiany chorobowe nie spowodowały zniszczenia głowy kości udowej (podstawowego elementu budującego staw biodrowy). Od klasycznej alloplastyki różni się tym, że jest znacznie mniej inwazyjna. W kość biodrową wszczepia się metalową panewkę, ale głowa i szyjka kości udowej nie są odcinane, a na głowę nakłada się metalową nakładkę – coś na kształt czapki, tzw. kapy. Dodatkowym plusem zabiegu typu kapoplastyki jest krótki czas rehabilitacji i fakt, że zabieg nie zamyka drogi do późniejszej ewentualnej klasycznej wymiany biodra. Dużą wadą są bardzo ograniczone możliwości refundowania tego zabiegu przez NFZ, w przeciwieństwie do normalnej endoprotezoplastyki, gdzie po odczekaniu długiej kolejki zabieg zostanie wykonany nieodpłatnie, koszt kapoplastyki to wydatek rzędu 25 tys. zł.
Endoprotezy stawów kolanowych dobierane są w zależności od stopnia zniszczenia stawu. Tu stosowane są: endoprotezy kondylarne, pozwalające odtworzyć wszystkie anatomiczne ruchy kolana. Wszczepione mogą być pacjentom, u których zachowany jest sprawny aparat więzadłowy, wymagają jedynie niewielkiego usunięcia kości, ponieważ proteza zastępuje tylko powierzchnie stawowe. W przypadku znacznego zniszczenia stawu, przy zaburzeniu osi kończyny i niesprawnych więzadłach stosuje się endoprotezy półwiązane lub obecnie rzadko używane, tzw. zawiasowe. Podobnie jak przy endoprotezach stawów biodrowych wszczep mocuje się do łożyska kostnego za pomocą cementu akrylowego lub (rzadziej) osadza się go metodą bezcementową. Możliwe są już techniki małoinwazyjne, np. podczas wymiany tylko jednego przedziału w kolanie chirurg nie musi odsłaniać zdrowych partii kolana, gdyż specjalne instrumentarium umożliwia wykonanie jedynie 6-centymetrowego cięcia kostnego bez ingerowania w mechanizm pracy mięśnia czworogłowego – a to ma istotne znaczenie w późniejszym procesie rehabilitacji. Należy jednak wspomnieć, że protezy kolan są bardziej skomplikowane konstrukcyjnie niż protezy bioder, tym samym trudniejsze do implantacji i przez to droższe. Proces usprawniania i powrotu do sprawności po wymianie stawu kolanowego przebiega podobnie jak w przypadku endoprotez bioder.
Endoproteza stawu zapewniać musi taką samą albo niewiele mniejszą ruchomość, jaką charakteryzuje się zdrowy, niezmieniony chorobowo staw. Zasady konstrukcji endoprotez na przestrzeni ostatnich lat nieznacznie się zmieniły, inne są jedynie używane do ich budowy materiały oraz sposoby ich mocowania do kości. Główne biomateriały używane do konstruowania endoprotez stawów to obojętne biologicznie metale i jego stopy (np. tytan), porcelana oraz ceramika.
Sam zabieg operacyjnego wszczepienia sztucznego stawu to jeszcze nie wszystko. W okresie pooperacyjnym pojawiają się niedogodności i ograniczenia, które związane są z ochroną protezy, np. przed zwichnięciem. Działania ochronne to głównie: prawidłowe układanie operowanej kończyny oraz stopniowe dawkowane ćwiczenia przez fizjoterapeutę. W początkowym okresie konieczne jest poruszanie o kulach. W przypadku cementowej endoprotezy biodra samodzielne chodzenie możliwe jest po ok. 2 miesiącach, a po bezcementowych ze względu na fakt, że zespalanie kości z protezą trwało dłużej, okres ten wydłuża się do 3 miesięcy. Podobnie jest po wymianie stawów kolanowych. Osoba ze sztucznym stawem nie odczuwa jego obecności, zakres ruchomości jest zbliżony albo identyczny jak normalny – jednak do roku po zabiegu musi pamiętać o ograniczeniach dotyczących dźwigania i nadmiernego obciążania protezy. Cały proces rehabilitacji prawidłowo poprowadzony przywraca siłę oraz wydolność mięśni i ostatecznie pozwala to pacjentom na uprawianie takich sportów, jak pływanie, turystyka, taniec. Niestety, jeździectwo nawet w formie rekreacyjnej w większości przypadków jest przeciwwskazane. Jedynie nieliczni pacjenci z protezą typu BHR, po indywidualnych konsultacjach mogą sobie pozwolić na przejażdżki.
Prawidłowo dobrana i założona endoproteza poprawia funkcjonalność i samopoczucie pacjentów w znacznym stopniu, niestety endoprotezy z czasem się zużywają. W zależności od biomateriału budującego endoprotezę służą one swojemu właścicielowi średnio 10-20 lat, po takim okresie zachodzi konieczność kolejnej wymiany. Nie dotyczy to protezy typu BHR, których żywotność to ok. 30 lat.
Wszczepiane endoprotez stało się zabiegiem powszechnym za sprawą ulepszonych technik operacyjnych, bezpiecznego prowadzenia chorych w okresie pooperacyjnym, a nade wszystko endoproteza jest rewolucyjną „częścią zamienną”, która zastępując zniszczony staw, pozwala choremu na normalne funkcjonowanie. Niemniej jest to rozwiązanie ostateczne i radykalne, stosowane u pacjentów wtedy, gdy nie ma już możliwości poprawy stanu zdrowia innymi zachowawczymi sposobami.