Tekst: Barbara Sulińska Foto: Piotr Filipiuk
Ścięgno piętowe swoją nazwę zawdzięcza mitologicznemu bohaterowi Achillesowi, którego matka trzymając za pietę, zanurzyła w Styksie, zapewniając mu tym samym nieśmiertelność. Niestety, historycy nie wyjaśnili, czy uraz greckiego bohatera spowodowany był zerwaniem ścięgna piętowego, którego doznał podczas igrzysk, czy też otwartym uszkodzeniem spowodowanym strzałą Parysa. Niemniej od tamtego czasu ścięgno piętowe zwane jest ścięgnem Achillesa. Jest silną strukturą łączącą mięśnie łydki z kością piętową i znajduje się w tylnej części stawu skokowego. Mięśnie płaszczkowaty i brzuchaty łydki wspólnie tworzą konstrukcję ścięgna, dzięki temu jest ono największym i najmocniejszym ścięgnem człowieka. Ścięgno Achillesa wraz z budującymi go mięśniami umożliwia ruch wspinania się na palce, co odgrywa istotną rolę w czasie chodzenia, biegania czy skakania. U jeźdźców intensywnie pracuje, utrzymując prawidłowe ustawienie łydki i stawu skokowego w strzemieniu, eksploatowane jest na 100% swoich możliwości podczas każdej przejażdżki konnej. Jest to tym trudniejsza praca, że podczas jazdy pięta „obciągnięta” jest w dół, co utrzymuje ścięgno w stałym wydłużeniu i napięciu.
U kogo dochodzi do uszkodzeń
U 60% osób, które doznały urazu ścięgna Achillesa, uwidocznione były zmiany degeneracyjne, świadczące o tym, że wcześniej ścięgno objęte było stanem zapalnym. Czynnikiem ryzyka urazu są zaburzenia osi kończyny dolnej w takich wadach postawy, jak szpotawość lub koślawość stępu, stopa wydrążona, końsko-szpotawa czy płaska.
Większość wśród pacjentów z kontuzją Achillesa to osoby okazjonalnie podejmujące aktywność sportową lub podejmujące nadmierne wysiłki sportowe bez właściwej rozgrzewki i przygotowania. To wcale nie oznacza, że osoby regularnie uprawiające sport oraz zawodowi sportowcy nie mają problemu z takim rodzajem uszkodzeń. Różny jest jednak u nich mechanizm prowadzący do rozerwania ścięgna. U sportowców ryzykowny jest nagły wzrost intensywności treningu przy obciążeniach przekraczających możliwości adaptacji elastycznej ścięgna, dodatkowo zmiana warunków treningowych, np. nawierzchni, obuwia czy techniki. Takie zmiany doprowadzić mogą do małych kontuzji, a kumulujące się mikroprzerwania włókien ścięgnistych, które podlegają samonaprawie poprzez wytworzenie bezładnej blizny, zmieniają elastyczność ścięgna, doprowadzając w efekcie do uszkodzeń nawet bez nadmiernego obciążenia. Najczęściej ścięgno ulega uszkodzeniu w swej części środkowej pomiędzy 2-6 cm ponad guzem piętowym. Jest to okolica słabo unaczyniona i miejsce, w którym włókna ścięgniste zmieniają swój przebieg, skręcając się. Czasami może dojść do awulsyjnego (czyli z pociągania) oderwania przyczepu ścięgna z odłamkiem kostnym guza piętowego. Z tego powodu przy urazach ścięgna Achillesa konieczne jest wykonanie zdjęcia RTG.
Dlaczego spotyka nas zapalenie ścięgna
Powstaje ono najczęściej podczas długo trwającego ucisku okolic ścięgna. Jeśli wybraliśmy się na długi marsz, jazdę konną czy bieg bez uprzednio przeprowadzonej odpowiedniej rozgrzewki, w nieodpowiednio dobranym obuwiu albo źle dopasowanych czapsach, to stałe drażnienie okolicy ścięgna doprowadzić może do jego zapalenia. Często zaczyna się od podrażnienia warstwy leżącej tuż nad ścięgnem, zwanej ościęgnem. Dookoła ścięgna powstaje wtedy ostry stan zapalny, a nieodpowiednie postępowanie w takiej sytuacji prowadzi do przejścia w stan przewlekły. Nie zawsze patologie ścięgna Achillesa przebiegają w ten sam sposób – dolegliwości bólowe zaczynać się mogą od zapalenia kaletki głębokiej ścięgna, czyli struktury, która znajduje się pomiędzy kością piętową a ścięgnem.
Różne rodzaje uszkodzeń
Znamy wiele przyczyn niedomogi ścięgna Achillesa, najczęstszymi z nich są: zapalenie ościęgna i ścięgna, zapalenie kaletki głębokiej ścięgna Achillesa, częściowe lub całkowite zerwanie ścięgna. Stopień rozerwania włókien ścięgnistych lekarze oceniają w stopniach od 1 do 4, gdzie stopień 4 to zerwanie dające ubytek ścięgna ponad 6-centymetrowy.
Alarmowe symptomy
Jeśli zaczęła boleć nas noga w okolicy pięty, na przebiegu ścięgna lub mięśni łydki, a dyskomfort jest na tyle uciążliwy, że nie możemy włożyć butów z zagiętką, odczuwamy ból przy chodzeniu, miejsce, gdzie zlokalizowany jest ból jest zaczerwienione, to możemy domyślić się, że mamy zapalenie ścięgna Achillesa. Objawy zapalenia ścięgna obok bólu to opuchlizna, wytworzenie wyczuwalnych guzków lub stwardnienia na przebiegu ścięgna, w szczególności 2 cm nad piętą. Słyszalne i wyczuwalne trzeszczenie w ścięgnie. Dźwięk ten powstaje przez płyn, który gromadzi się w pochewce otaczającej ścięgno i mięsień, a słyszalny jest kiedy poruszymy stopą. Ból okolicy ścięgna początkowo najintensywniejszy jest w pierwszej fazie wysiłku, zmniejszający się lub nawet ustępujący w czasie wysiłku i narastający ponownie po jego zakończeniu. Jest to symptom jednoznaczny i powinien skłonić nas do natychmiastowej wizyty u lekarza.
Skąd wiadomo, że ścięgno jest zerwane?
Charakterystyczne objawy przy całkowitym przerwaniu ścięgna to: nagły, głośny trzask w momencie zerwania, gwałtowny ból od pięty do łydki, obrzęk i zasinienie tyłostopia. Podczas dotykania kontuzjowanej okolicy wyczuwalny jest brak napięcia ścięgna oraz przerwa w przebiegu włókien. Pacjent nie może chodzić ani stanąć na palcach chorej nogi. Podczas częściowego zerwania objawy mogą być niespecyficzne, pojawia się ból, obrzęk oraz różnego stopnia utrata funkcji, co może sugerować objawy zapalenia ścięgna. Konieczna jest wówczas diagnostyka różnicowa.
Strategie leczenia
Zapalenie czy zerwanie ścięgna Achillesa zawsze wymaga dłuższego zaprzestania treningów, to pierwszy istotny krok. Podczas leczenia stanu zapalnego obok standardowej farmakoterapii pomocna jest rehabilitacja, która w wielu wypadkach przyspiesza proces gojenia ścięgna. Czas sportowej abstynencji podczas leczenia zapalenia ścięgna Achillesa to od 2 do 6 tygodni. Zachowajmy szczególną ostrożność podczas leczenia zachowawczego, zwłaszcza jeśli lekarz przepisał nam silne leki przeciwzapalne i przeciwbólowe albo wykonał obstrzykiwanie chorego ścięgna. Miejmy na uwadze, że mając osłabione ścięgno Achillesa, możemy czuć się zbyt dobrze (co jest efektem leków!), jest to niebezpieczne, gdyż nieświadomie możemy je zbytnio rozciągnąć lub nadwyrężyć, a ból poczujemy dopiero, gdy zostanie znacznie bardziej uszkodzone.
Poprawna diagnoza w przypadku całkowitego zerwania ścięgna Achillesa nie powinna sprawić lekarzowi większego problemu. Wywiad i badanie kliniczne dają praktycznie 100-procentową pewność. W przypadku wątpliwości, które lekarz może mieć np. przy powstaniu zerwań częściowych, z pomocą przychodzi badanie ultrasonograficzne. Naprawy zerwanego ścięgna lekarze dokonują podczas zabiegu w pełnym znieczuleniu. Celem operacji jest przywrócenie w możliwie najkrótszym czasie pełnej sprawności kończyny i odtworzenie właściwej długości i wytrzymałości ścięgna Achillesa. Najczęściej stosowanym sposobem zespolenia świeżego przerwania ścięgna jest zszycie „koniec do końca”; w przypadku uszkodzeń zastarzałych lekarze używają szwów kotwiczących lub szwów typu „warkocz”. W trakcie zabiegu rozważa się potrzebę wzmocnienia ścięgna, np. za pomocą ścięgna mięśnia podeszwowego. Zależnie od metody operacyjnej po zabiegu noga unieruchomiona zostaje w gipsie przez ok. 6 tygodni albo jest leczona bezgipsowo w obuwiu ortotycznym (Variostabil). Intensywna wysokospecjalistyczna rehabilitacja bezpośrednio po zabiegu pozwala na szybki powrót do pełnej sprawności, powrót do treningów i profesjonalnego uprawiania sportu.
Co może zrobić jeździec
Jeśli stwierdzi się objawy zerwania, należy natychmiast przerwać ćwiczenia, ścięgno obłożyć lodem, udać się do lekarza. Jeśli jesteśmy na etapie późnej rehabilitacji po zerwaniu ścięgna lub w momencie doleczania stanu zapalnego i lekarz zezwolił na stopniowe wznowienie treningów, a my nadal odczuwany dyskomfort, można wówczas rozważyć podniesienie pięty za pomocą podkładki w butach, tak aby podczas jazdy czy marszu skrócić ścięgno, a tym samym zmniejszyć jego napięcie. Jak wysoka powinna być podkładka? Taka aby jazda odbywała się bez bólu. Tu uwaga – jeśli wpakowaliśmy do buta już 5 cm podkładki, a ból nadal jest, to znaczy, że potrzebny nam jeszcze odpoczynek! Pomocne są także żele chłodzące oraz wkładki podtrzymujące łuk stopy. Ogromne znaczenie ma dobrze dobrane obuwie, które nie ciśnie i umożliwia prawidłowe anatomiczne utrzymanie stopy, dotyczy to obuwia nie tylko sportowego. Chodzenie w butach na obcasach (odciąża i skraca ścięgna Achillesa), a następnie szybki bieg z nierozgrzaną stopą powoduje skrajne duże naprężenia, dlatego zawsze do wysiłku, nawet tego minimalnego, należy się odpowiednio przygotować.